علل کمتوانی ذهنی
تعیین علت یا علل کمتوانی ذهنی اغلب یک فرایند دشوار است. افراد ممکن است به دلایل مختلفی، کمتوان باشند، اما اغلب علت آن ناشناخته است. انجمن کمتوان ذهنی و رشدی آمریکا در سال ۲۰۱۰، علل احتمالی کمتوانی ذهنی را بر اساس زمان تاثیر به عوامل قبل از تولد، هنگام تولد و بعد از تولد، طبقهبندی کرد.
عوامل پیش از تولد شامل اختلالات کروموزومی، خطاهای مادرزادی سوخت و ساز، اختلالهای رشدی تشکیل مغز و تاثیرات محیطی میباشد.
۲-۱-۱۰-۱-۱- اختلالات کروموزومی
حداقل ۷۵۰ نشانگان ژنتیکی به عنوان علل عقبماندگی ذهنی شناسایی شده است. برخی از مشهورترین این نشانگان داون، نشانگان ویلیامز و سندرم ایکس شکننده میباشد. نشانگان داون، نوعی نابهنجاری در جفت کروموزوم ۲۱ است. در تعداد زیادی از موارد نشانگان داون، جفت ۲۱ کروموزومها به جای یک جفت سه عدد است، که نشانگان ترایزومی ۲۱ نامیده میشود. با برآورد ۵ تا ۶ درصد از کل افراد عقبمانده ذهنی، نشانگان داون، رایجترین شکل عقبماندگی ذهنی به شمار میآید. نشانگان داون با یک مجموعه خصوصیات جسمانی همراه است. خصوصیات رایج شامل: قد کوتاه، کشیدگی عضلانی، انعطاف زیاد مفصلها و موارد دیگر میباشد. اکثر این افراد در طبقه عقبماندگی ذهنی متوسط قرار میگیرند. بیرن-اسمیت، ۲۰۰۶؛ مارچ[۱]، ۲۰۰۹).
نشانگان ایکس شکننده: رایجترین علت ارثی عقبماندگی ذهنی است. عقبماندگی ذهنی ناشی از نشانگان ایکس شکننده در مردان دو برابر زنان رخ میدهد. این اختلال به کروموزوم ایکس در جفت بیست و سوم ارتباط دارد. جفت ۲۳ در مردان از یک کروموزوم x و یک کروموزوم y و در زنان از دو کروموزوم x تشکیل شده است. در افراد مبتلا قسمت انتهایی کروموزوم x دچار پیچش در سلولهای خونی شده است. سندرم ایکس شکننده در زنان کمتر رخ میدهد، زیرا آنها یک کروموزوم x دیگر دارند که در صورت آسیب دیدن یکی از کروموزومها ، آنها را مصون نگه میدارد (تیلور[۲] و همکاران، ۲۰۰۵). خصوصیات بدنی این افراد شامل سر بزرگ، گوشهای بزرگ و دراز، صورت دراز و باریک، پیشانی برجسته، دماغ پهن، چانه برجسته و چهارگوش، بیضههای بزرگ و غیره است. اگر چه این بیماری معمولاً منجر به عقبماندگی متوسط تا شدید میشود، اما اثرات آن تا حدی متغیر است. برخی از افراد کمتر نارساییهای شناختی شدید دارند و برخی به ویژه زنان هوشبهر طبیعی دارند (مییرز[۳]، ۲۰۰۷).
۲-۱-۱۰-۱-۲- خطاهای مادر زادی سوخت و ساز
نقایص ارثی در آنزیمهای مورد نیاز سوخت و ساز مواد پایه در بدن، از خطاهای مادرزادی سوخت و ساز مانند اسید آمینه، کربوهیدرات، ویتامینها یا عناصر کمینه ناشی میشود. یکی از متداولترین این نوع خطاها فنیل کتونوریا است. فنیل کتونوریا، ناتوانی بدن در تبدیل یک ماده متداول یعنی، فنیل آلانین به تیروزین است. در نتیجه تجمع فنیل آلانین منجر به رشد نابهنجار مغز میشود. این کودکان بلافاصله بعد از تولد در برنامه غذایی ویژه قرار داده میشوند که این امر از وقوع عقب ماندگی ذهنی جلوگیری میکند (چنون و همکاران[۴]، ۲۰۰۴). زمانی تصور میشد که رژیم غذایی را میتوان در اواسط کودکی قطع کرد. امروزه متخصصان توصیه میکنند که در مورد دو دسته از کودکان، رژیم غذایی به طور نامحدود باید ادامه یابد. ۱) کودکانی که با قطع رژیم غذایی، در خطر ابتلا به ناتواناییهای یادگیری یا دیگر مشکلات رفتاری قرار دارند. ۲) کودکانی که بیش از نود درصد کودکانی که از زنان مبتلا به فنیل کتونوریا که زمان طولانی در رژیم غذایی قرار نگرفتند، متولد میشوند، عقبماندگی ذهنی و همچنین نارسایی قلبی خواهند داشت (مارچ، ۲۰۰۸).
عوامل محیطی گوناگونی بر زنان باردار اثر گذاشته و در نتیجه رشد نوزاد را تحت تاثیر قرار میدهد. یک نمونه سوء تغذیه مادر است. اگر مادر رژیم غذایی سالمی نداشته باشد، رشد مغز جنین به خطر میافتد. عامل محیطی دیگر مصرف مواد آسیبزا از جمله کوکائین، هروئین، دخانیات و الکل است. مادرانی که در دوران بارداری الکل مصرف میکنند، کودکانشان به نشانگان جنین الکلی مبتلا خواهند شد. این کودکان با بدشکلیهای جسمانی مختلف و همچنین عقبماندگی ذهنی توصیف شدهاند ( داویدسون و مییرز[۵]، ۲۰۰۷؛ ایسمائیل و همکاران[۶]، ۲۰۰۹). قرار گرفتن مادر در معرض اشعه ایکس در دوران بارداری اثرات زیانباری دارد. عفونت در مادران باردار میتواند بر رشد جنین تاثیر بگذارد و موجب عقبماندگی ذهنی شود. به عنوان مثال سرخچه علاوه بر اینکه موجب نابینایی میشود، میتواند به عقب ماندگی ذهنی نیز منجر شود.
ممکن است در طول زایمان مشکلاتی مشکلاتی به وجود بیاید که به آسیب مغزی و عقبماندگی ذهنی نوزاد منجر شود. برای مثال اگر کودک به طور مناسبی در درون رحم قرار نگیرد، ممکن است به آسیب مغزی در طول زایمان منجر شود (هیوارد، ۲۰۱۲). بی اکسیژنی نیز برخی اوقات بر اثر مشکلاتی که در طول زایمان بوجود میآید، اتفاق میافتد و آسیبهای زیادی دارد.. کم وزنی میتواند به مشکلات رفتاری و پزشکی متعددی مثل عقبماندگی ذهنی منجر شود. عفونتهایی مثل سیفلیس و تب خال ساده میتوانند در طول تولد بچه از مادر به کودک سرایت کنند. این بیماریهای مراقبتی به طور بالقوه میتوانند به عقبماندگی ذهنی منجر شوند (گارجیلو، ۲۰۱۲).
برخی از علتهای عقبماندگی پس از تولد دو دستهاند: آنهایی که ماهیت زیستی دارند و آنهایی که ماهیت روانی-اجتماعی دارند.
۲-۱-۱۰-۳-۱- علتهای زیستی پس از تولد
علتهای زیستی پس از تولد میتواند شامل آسیب مغزی ضربهای، عفونتها، سوءتغذیه و مسمومیت باشد. آسیب مغزی به آسیبهای که بر اثر تصادف با وسایل نقلیه، ضربه به سر، سقوط از ارتفاع یا تکانهای شدید ناشی میشود، اشاره دارد. مننزیت و آنسفالیت، عفونتهایی هستند که ممکن است به عقبماندگی ذهنی منجر شود. مننژیت، عفونت پرده مغز است که بر اثر عوامل ویروسی و باکتریایی به وجود میآید. آنسفالیت هم عفونت مغزی است که هوش را به شدت تحت تاثیر قرار میدهد و اغلب اوقات منجر به عقبماندگی ذهنی میشوند. یکی از سمومی که با عقبماندگی ذهنی مرتبط میباشد، سرب است. تاثیرات مسمومیت با سرب در کودکان متغیر است. سطوح بالا میتواند منجر به مرگ شود (غباریبناب و خانزاده فیروزجاه، ۱۳۸۸).
۲-۱-۱۰-۳-۲- علتهای روانی-اجتماعی پس از تولد
کودکانی که در اوضاع و احوال محیطی فقیر پرورش مییابند و فرصت کمی برای رشد زبان دارند، همچنین کودکانی که دچار سوءاستفادههای شدید، غفلت و محرومیت مزمن حسی و اجتماعی میشوند، در معرض خطر عقبماندگی ذهنی هستند. در حقیقت بسیاری از صاحبنظران اظهار داشتهاند که محیط کم تحریک، اگرچه اصلیترین علت عقبماندگی ذهنی نیست، اما قطعاً یکی از علتهای اصلی آن به شمار میآید. متخصصان گاهی اوقات از اصطلاح ناتوانی ذهنی فرهنگی-خاوادگی که اشاره به فقر محیط اجتماعی در اوایل زندگی کودک دارد، استفاده میکنند (کمیته اصطلاحشناسی و انجمن عقبماندگی ذهنی آمریکا، ۲۰۱۰؛ امرسون
[۱]. March
[۲]. Taylor & et al
[۳] – Myers
[۴]. Channon & et al
[۵]. Davidson & Myers
[۶]. Ismail & et al