لازم دانست که از جمله آن «در نظر گرفتن امکانات و ابزارهای اجرایی» را مطرح نمود. بنا به نوشته شین مک کونل در کتاب نظریه‌های برنامهریزی، نتایج چندین دهه برنامهریزی کالبدی ناامیدکننده است، چرا که نظریه‌های پایه‌ای آن بسیار کلی، مبتنی بر عوامل کالبدی، نخبه‌گرایانه و از نظر ابعاد اقتصادی، مالی و سیاسی بسیار غیر واقعی بوده است. این گونه برنامهریزی بسیار جامد و ایستاست، در حالی که طبیعت پویا و متحول شهر به نوعی برنامهریزی انطباق پذیر۸ نیاز دارد (مهدیزاده و همکاران، ۱۳۸۲: ۷۷-۷۶). در یک نظام هماهنگ و پیوسته سه نوع فعالیت یعنی برنامهریزی، تهیه طرح و اجرا وجود دارد. در برنامهریزی خطی این سه فعالیت به ترتیب و پشت سر هم واقع شدهاند. اما در برنامهریزی چرخه ای این سه مرحله به شکلی قرار می گیرند که مرتباً به یکدیگر تبدیل می شوند، برنامهریزی در این فرآیند به اجرا تبدیل می شود و اجرا هم به برنامهریزی. اگر بخواهیم به این امر با دقت بیشتری بپردازیم و تحولات و تغییرات عمده را در دانش برنامهریزی شهری معاصر مورد توجه قرار دهیم سه نکته را باید مد نظر داشته باشیم:
– مراحل برنامهریزی، تهیه طرح و اجرا به عنوان یک فرآیند واحد چرخهای مد نظر باشد.
– تاکید بر تحققپذیری و امکانات اجرایی.
– سومین موضوع جلب مشارکت عمومی (مردمی) است که بر آن تأکید می شود.
در کشور ما اغلب قوانین شهرسازی در زمینه تهیه، تدوین و تصویب برنامهها و طرحهای شهری است و قوانین و مقررات اجرایی اولاً به صورت منسجم وجود ندارد و در ثانی این قوانین با نظام برنامهریزی هماهنگ نیست، از این رو جنبههای اجرایی در بر نامه های شهری به صورت آشکاری در عرصه عملیات شهرسازی قرار نمیگیرند و برنامه های شهری عملاً در حد تصویب باقی میماند و ضمانتهای اجرایی لازم را ندارد. از سوی دیگر قوانین نیز آن چنان متعدد است که برای جلوگیری از هر فعالیت عمرانی و توسعهای در شهر قانونی وجود دارد و برای اجرای آن قانون الزامآوری وجود ندارد(جمهیری و همکاران،۱۳۸۷: ۹۳). فقدان پشتوانههای نظری جهت تهیه طرحهای ویژه نوسازی، نبود مدیریت راهبردی با استراتژیهای هدفمند و اقتدارهای لازم اجرایی، کمبود منابع و اعتبارات، فراهم نشدن پشتوانههای حقوقی و زمینههای مشارکتهای مردمی از مهمترین دلایل عدم تحقق نوسازی بافتهای فرسوده‌اند(عندلیب،۱۳۸۵: ۸). به دلایل متعدد از جمله ساختار مدیریتی، عدم وجود الگوهای مناسب بهسازی و نوسازی شهری، نارسایی قوانین و مقررات و منابع مورد نیاز اقتصادی، مالی و ساختار نامناسب سازوکارهای اجرایی، همچنان روند تخریب و بی رونقی بافتهای قدیم شهری ادامه یافته است (پور احمد، شماعی،۱۳۸۴: ۳۵۲).
امروزه تلاش برای تحققپذیری طرح به اندازه محتوای طرح حائز اهمیت باشد (غمامی،۱۳۸۹: ۵۰). با بررسی اقدامات مدیریت شهری میتوان نتیجه گرفت مشکلات متعدد در این حوزه، منجر به عدم تحقق طرحها و برنامه های شهری شده است و نهایتاً چیزی جز گذر و استمرار زمان و افزایش شتابدار فرسودگی حاصل نشده است. اقدامات اخیر در دهه های اخیر، حتی فاقد الگوهای فکری تبیین شده و براساس نگرش اقتضایی به صورت تلویحی و برداشت‌های شخصی مجریان انجام گرفته است (کامروا، ۱۳۸۸: ۲۰۲).
آخرین بخش از شرح خدمات یک برنامه شهری، بخش تحققپذیری آن است. به طور عرفی در بخش تحققپذیری طرحها طیف وسیعی از مسایل از جمله برآورد اقتصادی، مرحله بندی اجرایی و یا مکانیسم اقتصادی- اجتماعی و اجرایی طرح مورد بررسی قرار میگیرد، لیکن این بخش از مطالعات هویت مستقلی از آنچه مرسوم شده است، دارد. در بخش تحققپذیری طرح، مشاور باید با ارائه مستندات و مصادیق نشان دهد که در وهله اول طرح تهیه شده تا چه حد طرح واقعیتها را در نظر گرفته و از مشروعیت و مقبولیت در نزد نهادهای ذینفع و ذی نفوذ برخوردار است و در وهله دوم چه راهکارهایی را به کار بسته است تا طرح از ضمانت اجرایی برخوردار گردد. به طور کلی در بخش تحققپذیری طرحها باید به مواردی همچون امکانپذیری اجرایی و واقع نگری طرح، برنامهریزی مشارکتی طرح و مشارکت پذیری آن در اجرا، سیاستهای انگیزش مشارکت نهادها و دستگاههای ذیمدخل، نحوه بازنگری و به روزرسانی طرح و نحوه نظارت بر اجرای طرح مورد بررسی قرار میگیرد. معمولاً در طرحهای شهری درصد بالایی از پیشنهادهای ارائه شده در طرحها به دست فراموشی سپرده میشوند که مهمترین عامل در این مسأله، عدم در نظر گرفتن توانایی اجرایی و مالی شهرداری و همچنین ایدهالگرایی طراحهاست (عباس زادگان و بدری، ۱۳۹۲: ۱۰۳).
بررسی علل عدم تحقق طرحهای نوسازی بافت فرسوده، باید در سه سطح برخورد: ساختاری، نهادی و خرد صورت گیرد.
ابتدا مطالعات بافت قدیم در سطح ۲۸۳ هکتار متشکل از ۱۶ محله آغاز گردید. مباحث ساماندهی و احیا در بافت قدیم کرمانشاه سابقه طولانی دارد. ولی تا سال ۱۳۷۵ که وزارت مسکن و شهرسازی مطالعات طرح بهسازی و نوسازی مرکز شهر کرمانشاه را آغاز کرد اقدام جدی و موثری برای تغییر شرایط این حوزه گسترده انجام نگرفت. در این سال مطالعات عمومی طرح بهسازی بافت قدیم کرمانشاه با مساحت ۲۸۳ هکتار آغاز شد و همزمان با آن مطالعات ساماندهی بخشی از بافت با عنوان « بافت مسئلهدار » و همچنین طرح « احیاء و مرمت بازار کرمانشاه » شروع شد و « طرح بهسازی محله فیض آباد » به عنوان اولین طرح در این راستا مورد توجه قرار گرفت. طرحهای بهسازی
و نوسازی در سال ۱۳۶۰ بعنوان یک اقدام ضروری در دستور کار وزارت مسکن و شهرسازی قرار گرفت و در حال حاضر از نظر اداری از انسجام و هماهنگی بیشتری برخوردار شده است و سازمان عمران و بهسازی شهری به عنوان شرکت مادر تخصصی بیشترین نقش مسئولئیت را بر پایه روشهای ملاحظه طرحهای بهسازی و نوسازی در سطح شهرهای کشور بر عهده دارد. تفکر اولیه این طرحها بر پایه تملک اراضی بافت قدیمی و فرسوده و تعیین قدمت ارزش تاریخی آن و در نهایت حفظ و تجمیع آنها و تهیه طرحهای بهسازی و نوسازی و اجرای آنهاست (غیاثی نیا ،۱۳۸۶، ۲۷).
در اولین طرح جامع شهر ضرورت توجه به مرکز شهر مطرح گردید و در طرح جامع و تفصیلی دوم شهر که در اوایل دهه ۱۳۶۰ تهیه شد، نه تنها بهسازی و نوسازی بافت قدیمی بلکه اهمیت و ضرورت نوسازی محلات حاشیه ای مورد توجه قرار گرفت. ولی تا سال ۱۳۷۵ که وزارت مسکن وشهرسازی مطالعات طرح بهسازی و نوسازی مرکز شهر کرمانشاه را آغاز کرد اقدام جدی و مؤثری برای تغییر شرایط این حوزه گسترده انجام نگرفت. از همان ابتدا نظرات متعدد و متفاوتی در مورد این طرحها در سطح مجامع تخصصی، مسئولان و مجریان مطرح شد (کلهرنیا،۱۳۸۰: ۸۴). در طرح ساماندهی بافت مرکزی شهر کرمانشاه که توسط مهندسین مشاور تدبیر شهر در سال ۱۳۸۶ تدوین گردیده است به مطالعه و شناخت بافت مرکزی شهرکرمانشاه و سیاستها و راهکارهای مداخله در بافت را مورد مطالعه قرار داده است. که در این پژوهش به ارزیابی این طرح در راستای طرحهای شهرسازی مشارکتی و در نظر گرفتن ساکنین و ذینفعان در طرح پرداخته است. بافت مرکزی و فرسوده شهر کرمانشاه محدودهای با مساحت تقریبی ۲۸۵ هکتار که از شمال به خیابانهای سیلو، امیری و کشاورز، ازشرق به خیابانهای اسدآبادی و شریعتی، از غرب به خیابانهای کارگر و شهیدمدنی، از جنوب به خیابان فاطمی محدود است. مساحت این بافت ۸۵/۲ درصد از مساحت شهر را شامل می شود. و جمعیت آن حدود ۳۳۳۲۸ نفر می باشد، که ۱۹/۴ از جمعیت شهر را در برگرفته است. تراکم ناخالص جمعیت ۱۱۷ نفر در هکتار و تراکم خالص جمعیت آن ۱۶۴ نفر در هکتار، با ۶۱۶۲ واحد مسکونی و ۹۰۴۱ خانوار با بعد خانوار ۶/۳ نفر در خانوار، با تراکم ۴۶/۱خانوار در واحد مسکونی که در مقایسه با شهر که ۱۷/۱ می باشد نسبت بالاتری را به خود اختصاص داده است. و سرانه ناخالص ۵/۸۵ متر مربع را داراست.مهندسین مشاور تدبیر شهر (۱۳۸۶) دراثری به عنوان «طرح ساماندهی بافت مرکزی شهر کرمانشاه» به مطالعه و شناخت بافت مرکزی شهرکرمانشاه پرداخته که در این پژوهش به بررسی عوامل و الزامات موثر در تحققپذیری طرح ساماندهی و احیای بافت مرکزی شهر کرمانشاه پرداخته شده است.
۱-۳- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
امروزه تلاش برای تحققپذیری طرح به اندازه محتوای طرح حائز اهمیت باشد. مقوله اجرای طرح برای چند دهه در حوزه برنامهریزی مورد غفلت واقع شده است. از اواسط دهه ۱۹۹۰ پژوهشگران حوزه برنامهریزی توجه شایانی به تعریف ویژگیهای کیفی طرح و ارزیابی نتایج شیوههای طرح ریزی بر کیفیت طرح داشتهاند. اما مطالعات و بررسی های اندکی بر موضوع تأثیر طرح و شیوههای اجرا، که اقدام در قبال مسائل برآمده از طرحها راسبب میشود، متمرکز شدهاند. به دلیل رشد فزاینده ابعاد شهرنشینی و تغییر در ماهیت مسایل شهری و پیچیدگی این مسایل، توجه به ابعاد و جنبه های مختلف مسئله به منظور حل پایدار آنها مورد تأکید برنامهریزان قرار گرفته شده است و بیش از هر زمان دیگری به سطوح پایینتر و زندگی شهری و بهبود کیفیت محیط شهری با مشارکت شهروندان توجه شده است(Hall, 1995:229). برای تحقق اهداف طرحها راهی جز مراجعه به افکار شهروندان یا نمایندگان آنها در زمان تهیه طرحها وجود ندارد (Vajdovich Visy,2002:1). ساماندهی و احیای شهری اساساً باید توسط مردم انجام شود و دستگاه های متولی باید هدایت کننده، برنامه‌ریز و سازمان‌دهنده باشند. محور اصلی نوسازی باید مبتنی بر مشارکت وحضور فعال مردم استوار باشد. قوانین و مقررات شهرسازی مناسب و موثر از ارکان اصلی و ضروری در میزان موفقیت طرحهای توسعه شهری میباشد، از این رو اصلاح قوانین و مقررات شهرسازی یکی از اقدامهای اساسی در بهبود مدیریت توسعه شهرهاست. به عبارتی نظام سازمانی برای هدایت و مدیریت طرحهای توسعه شهری باید بر پایه قوانینی استوار باشد که چارچوب لازم و موثر را برای تهیه، تصویب و اجرای طرحهای شهری را فراهم آورد. ولی با گذشت چهار دهه از تهیه و اجرای طرحهای شهری هنوز این طرحها نتوانستهاند در هدایت و اداره شهرها موفقیت چندانی بدست بیاورند.
مشارکت شهروندان در بافت میتواند در تأمین منابع اقتصادی، کاهش هزینه خدمات، افزایش انسجام اجتماعی، کاهش آسیب ها و تنش های ناشی از زندگی شهری و رضایت شهروندان موثر باشد(دانشپور، هادیان، ۶۱،۱۳۸۸(.
تحققپذیری طرحهای توسعه شهری به طور اعم و طرحهای بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده شهری به طور اخص، با توجه به الزامات و عواملی همچون (هماهنگی و انطباق با طرحهای فرادست (آمایش، جامع و تفصیلی)، عوامل و الزامات مدیریتی و ساختاری، نهادی، فنی و اجرایی، الزامات اقتصادی (مالی، سرمایه گذاری)، الزامات اجتماعی (مشارکت شهروندان و مدیریت مشارکتی در طرح) و توانمندسازی بافتهای فرسوده امکانپذیر نیست.
از طرف دیگر بدلیل اهمیت تحقق پذیری طرحهای بافت فرسوده شهری و مسائل و مشکلاتی که اینگونه از بافتها برای شهرها بوجود میآورند، ضرورت مطالعه و تحقیق در موضوعات و
مشکلات مرتبط با تحققپذیری این طرحها را گوشزد مینماید.
دیدگاههای نظری و تجارب متأخر مدیریت شهری، تحققپذیری برنامههای مداخله را در گرو رویکردهای برنامهریزی شهری مشارکتی میدانند. مردم به عنوان اصلیترین صاحبنظران و ذینفعان برنامه نوسازی، قدرتمندترین عامل تحقق طرحهای نوسازی هستند. عزم آنها به همراه عزم مدیریتی میتواند سبب جریان یافتن این حرکت گردد. بدین منظور فراهم کردن شرایطی جهت حضور آنها در تمامی مراحل نوسازی از طراحی تا اجرا الزامی است.
۱-۴- اهداف پژوهش
با گذشت چندین دهه از تصویب و اجرای طرحهای توسعه شهری در بافتهای فرسوده، این طرحها به اهداف خود دست نیافتهاند که هدف این پژوهش بررسی عوامل و الزامات تحققپذیری طرحهای توسعه شهری در بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده میباشد. معمولاً طرحهایی که به صورت مشارکتی تهیه و اجراء میشوند، موفقتر از سایر طرحها هستند. وقتی یک طرح با نظر سایر نهادهای ذی نفع و ذی نفوذ تهیه شده باشد، علاوه بر جامع نگری و واقع گرایی، در اجراء نی
